एकाइ २: पाठ २. सामाजिक अध्ययनमा सहसम्बन्ध तथा कार्यकारण सम्बन्धको अवधारणा Class 12 Social Studies Unit 2 Chapter 2 answers

एकाइ २: पाठ २. सामाजिक अध्ययनमा सहसम्बन्ध तथा कार्यकारण सम्बन्धको अवधारणा सम्पुर्ण अभ्यास

सारांश:

सामाजिक अध्ययनमा सहसम्बन्ध र कार्यकारण सम्बन्धको अध्ययन महत्त्वपूर्ण छ। सहसम्बन्धले दुई वा बढी चरहरूबिचको परस्पर सम्बन्ध देखाउँछ, जहाँ चरहरू एकअर्कासँग सकारात्मक, नकारात्मक वा शून्य सम्बन्धमा रहन सक्छन्। यो अध्ययनले सम्बन्धको गहिराई र दिशा पहिचान गर्न मद्दत गर्दछ। यद्यपि, सहसम्बन्धले कार्यकारण सम्बन्धलाई पुष्टि गर्दैन, तर प्रारम्भिक अध्ययनको लागि मार्गदर्शन दिन सक्छ।

कार्यकारण सम्बन्ध भनेको एउटा चरको परिवर्तनले अर्को चरमा पार्ने असर हो। यसले स्पष्ट रूपमा कारण र प्रभावलाई परिभाषित गर्छ। सहसम्बन्धले सम्बन्ध देखाए पनि कार्यकारण सम्बन्धले मात्र एउटा चरले अर्कोमा कस्तो प्रभाव पार्छ भन्ने पुष्टि गर्न सक्छ। उदाहरणका लागि, शिक्षण विधिले विद्यार्थीको प्राप्ताङ्कमा पार्ने प्रभाव अध्ययन गर्दा कार्यकारण सम्बन्ध उपयोगी हुन्छ।

सहसम्बन्ध र कार्यकारण सम्बन्धको प्रयोगले अनुसन्धान कार्यलाई वैज्ञानिक, व्यवस्थित र प्रभावकारी बनाउँछ। सहसम्बन्धले अनुसन्धानको प्रारम्भिक दिशा निर्धारण गर्दछ भने कार्यकारण सम्बन्धले त्यसलाई नीतिगत निर्णयमा रुपान्तरण गर्न मद्दत गर्दछ। यी अवधारणाहरूको प्रयोगले शिक्षण विधिका सुधारदेखि व्यवस्थापन रणनीतिसम्म सामाजिक अध्ययनका धेरै क्षेत्रलाई प्रभावकारी बनाउँछ।

तलको अनुसन्धानमा चरहरूको पहिचान र वर्गीकरण गर्नुहोस् । यिनका बिचमा कस्तो सम्बन्ध छ ? व्याख्या गर्नुहोस् ।

एउटा कक्षाका ५० जना विद्यार्थीको प्रथम त्रैमासिक परीक्षामा सामाजिक अध्ययन विषयको औसत प्राप्ताङ्क ४५ थियो । त्यसपछि तिनीहरूलाई दुई समूहमा विभाजन गरियो । समूह ‘क’ लाई परम्परागत तरिकाबाट पठनपाठन गराइयो । समूह ‘ख’ लाई मल्टिमिडिया प्रयोग गरेर पठनपाठन गराइयो । तीन महिनापछि द्वितीय त्रैमासिक परीक्षा लिँदा समूह ‘क’ को औसत प्राप्ताङ्क ४६ र समूह ‘ख’ को प्राप्ताङ्क ५५ रहेको पाइयो ।

समाधान:

चरहरूको पहिचान र वर्गीकरण:

उक्त अनुसन्धानमा प्रयोग भएका चरहरू:

१. स्वतन्त्र चर:

• शिक्षण विधि (परम्परागत तरिका र मल्टिमिडिया)।
• समूह विभाजन (समूह ‘क’ र समूह ‘ख’)।
  
  

२. निर्भर चर:

• विद्यार्थीहरूको औसत प्राप्ताङ्क।

चरहरूबिचको सम्बन्ध:

यस अनुसन्धानले शिक्षण विधि र विद्यार्थीको औसत प्राप्ताङ्कबीच सहसम्बन्ध र कार्यकारण सम्बन्धको संकेत गर्दछ। अनुसन्धानमा परम्परागत तरिकाबाट पठनपाठन गराइएको समूह ‘क’ को औसत प्राप्ताङ्क ४६ मात्र वृद्धि भयो भने मल्टिमिडिया विधि प्रयोग गरिएको समूह ‘ख’ को औसत प्राप्ताङ्क ५५ पुग्यो।

सहसम्बन्धले देखाउँछ कि मल्टिमिडिया विधि प्रयोगले विद्यार्थीको औसत प्राप्ताङ्क सुधार गरेको छ। यद्यपि, यस सम्बन्धलाई पूर्ण रूपमा कार्यकारण सम्बन्ध भन्नका लागि थप गहन अध्ययन आवश्यक हुन्छ। अध्ययनले प्राथमिक रूपमा मल्टिमिडिया विधि शिक्षणमा प्रभावकारी हुने सम्भावना देखाएको छ।

अभ्यास

१. तलका प्रश्नहरूको उत्तर दिनुहोस्:

(क) चर भनेको के हो ?

चर भनेको कुनै पनि तथ्यांक वा परिमाण हो, जसको मान परिवर्तन हुन सक्छ। उदाहरण: उमेर, लिंग, प्राप्ताङ्क।

(ख) स्वतन्त्र चर र निर्भर चरका एक एक उदाहरण दिनुहोस् ।

स्वतन्त्र चर र निर्भर चरका उदाहरणहरू:

• स्वतन्त्र चर: शिक्षण विधि (परम्परागत वा मल्टिमिडिया)।
• निर्भर चर: विद्यार्थीको प्राप्ताङ्क।

(ग) सहसम्बन्धको परिभाषा लेख्नुहोस् ।

सहसम्बन्ध भनेको दुई वा बढी चरहरूबिचको सम्बन्ध हो, जसले तिनीहरूको परस्पर परिवर्तनलाई सूचित गर्छ।

(घ) सहसम्बन्ध र कार्यकारण सम्बन्धबिचको सम्बन्धलाई एक वाक्यमा लेख्नुहोस् ।

सहसम्बन्ध कार्यकारण सम्बन्धको सम्भाव्य संकेत हो।

(ङ) चरको परिभाषा र प्रकारहरूबारे उल्लेख गर्दै टाढाको विद्यालयमा अध्ययनरत आफ्नो कक्षाको साथीलाई एक पत्र लेख्नुहोस् ।

मिती: २०८१-०८-२० 

प्रिय मित्र, गणेश 

म यहाँबाट तिमीलाई हार्दिक शुभेच्छा पठाउँछु। आशा छ, तिमी राम्रो स्वास्थ्य र उत्साहमा छौ। आजको पत्रमा म तिमीलाई अनुसन्धानमा प्रयोग गरिने "चर" र यसको प्रकारबारे केही जानकारी दिन चाहन्छु।

चर भनेको कुनै पनि तथ्यांक वा परिमाण हो, जसको मान अनुसन्धानको सन्दर्भमा परिवर्तन हुन्छ। यसले अनुसन्धानको मुख्य आधार तयार गर्छ। अनुसन्धानलाई व्यवस्थित र व्यवहारी बनाउन चरहरूको सही पहिचान र वर्गीकरण महत्त्वपूर्ण हुन्छ।

चर दुई प्रकारका हुन्छन्:

१. स्वतन्त्र चर (Independent Variable):
स्वतन्त्र चर भनेको अनुसन्धानमा प्रयोग गरिने त्यस्तो तत्व हो, जसले अन्य चरहरूमा प्रभाव पार्छ। उदाहरणका लागि, शिक्षण विधि (परम्परागत वा मल्टिमिडिया)।

२. निर्भर चर (Dependent Variable):
निर्भर चर भनेको स्वतन्त्र चरबाट प्रभावित हुने तत्व हो। यसको मान स्वतन्त्र चरको परिवर्तनले निर्धारण गर्छ। उदाहरणका लागि, विद्यार्थीको प्राप्ताङ्क।

चरहरूको अध्ययनले अनुसन्धानलाई व्यवस्थित र तथ्यपरक बनाउँछ। यसले अनुसन्धानको प्राथमिकताहरू निर्धारण गर्न र त्यसलाई सही दिशामा अगाडि बढाउन मद्दत गर्दछ। आशा छ, यो जानकारी तिम्रो अध्ययनमा उपयोगी हुनेछ।

तिम्रो प्यारो साथी,

हर्सित शर्मा 

(च) सहसम्बन्ध र कार्यकारण सम्बन्धबिच समानता र भिन्नताहरू उल्लेख गरी दुई अनुच्छेद लेख्नुहोस् ।

समानता:
सहसम्बन्ध र कार्यकारण सम्बन्ध दुवै चरहरूबिचको सम्बन्धलाई अध्ययन गर्न प्रयोग गरिन्छ। यी दुबैले अनुसन्धानको दिशानिर्देश गर्न सहयोग गर्छन्।

भिन्नता:
सहसम्बन्धले केवल सम्बन्धको स्तर सूचित गर्छ, तर कार्यकारण सम्बन्धले एउटा चरले अर्को चरमा पार्ने प्रभावलाई स्पष्ट पार्छ।

(छ) अनुसन्धान कार्यमा सहसम्बन्ध र कार्यकारण सम्बन्धको महत्व लेख्नुहोस् ।

सहसम्बन्ध र कार्यकारण सम्बन्ध अनुसन्धान कार्यका लागि अत्यन्त महत्त्वपूर्ण हुन्। सहसम्बन्धले दुई वा बढी चरहरूबीचको सम्बन्धलाई बुझ्न सहयोग गर्दछ। यसले अध्ययनको प्रारम्भिक चरणमा चरहरूको परस्पर सम्बन्धको दिशा पहिचान गर्न मद्धत पुर्याउँछ। उदाहरणका लागि, शिक्षण विधि र विद्यार्थीको प्राप्ताङ्कबीच सहसम्बन्धले शिक्षण सुधारको सम्भावना औंल्याउँछ।

कार्यकारण सम्बन्ध भनेको एक चरले अर्को चरमा पार्ने प्रभावको गहिरो अध्ययन हो। यसले अनुसन्धानलाई व्यावहारिक र उपयोगी बनाउँछ। कार्यकारण सम्बन्धले कुनै परिवर्तनले कसरी नतिजा प्रभावित हुन्छ भन्ने ठोस प्रमाण प्रदान गर्दछ। जस्तै, मल्टिमिडिया विधिले शिक्षणमा सुधार ल्याएको कार्यकारण सम्बन्धले पठनपाठनका नयाँ विधि अपनाउन प्रेरित गर्न सक्छ।

सहसम्बन्ध र कार्यकारण सम्बन्धको उपयोगले अनुसन्धान कार्यलाई वैज्ञानिक, तथ्यपरक, र व्यवस्थित बनाउँछ। यसले नीति निर्माण, शैक्षिक सुधार, र व्यवस्थापनको क्षेत्रमा अनुसन्धानका निष्कर्षलाई व्यवहारमा लागू गर्न सहायक भूमिका खेल्छ। यसैले, अनुसन्धान कार्यमा यी दुवै अवधारणाको अध्ययनले दीर्घकालीन लाभ पुर्याउँछ।