.jpeg)
एकाइ १: पाठ १: सामाजिक अध्ययन तथा जीवनोपयोगी शिक्षाको अन्तरसम्बन्ध सम्पुर्ण अभ्यास कक्षा १२ सामाजिक अध्ययन
सामाजिक अध्ययन र जीवनोपयोगी शिक्षा एकअर्कासँग गहिरो रूपमा अन्तरसम्बन्धित छन्। सामाजिक अध्ययनले व्यक्तिलाई समाज, संस्कृति, इतिहास, भूगोल, र आर्थिक प्रणालीबारे ज्ञान प्रदान गर्दछ, जसले समाजलाई बुझ्ने क्षमता विकसित गर्छ। जीवनोपयोगी शिक्षा भने व्यक्तिलाई व्यावहारिक जीवनमा आवश्यक सीप, मूल्य, र क्षमताहरू सिकाउनमा केन्द्रित हुन्छ। यी दुवै शिक्षाले व्यक्तिको बौद्धिक, सामाजिक, र व्यक्तिगत विकासका लागि महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छन्। सामाजिक अध्ययनको माध्यमबाट प्राप्त ज्ञानलाई जीवनोपयोगी शिक्षाका विभिन्न पक्षहरूसँग जोडेर व्यवहारमा उपयोग गर्न सकिन्छ।
जीवनोपयोगी शिक्षाले व्यक्तिलाई चुनौतीहरू सामना गर्ने, निर्णय लिन सक्ने, र समस्या समाधान गर्न सक्षम बनाउँछ। यसका माध्यमबाट सिकाइएका सीप, जस्तै—सम्बाद कला, समूहमा काम गर्ने क्षमता, र नेतृत्व विकास—सामाजिक अध्ययनले प्रदान गर्ने ज्ञानसँग प्रत्यक्ष रूपमा सम्बन्धित छन्। उदाहरणका लागि, सामाजिक अध्ययनमा सिकाइएको ऐतिहासिक घटना वा सामाजिक संरचनाबारेको ज्ञानले जीवनोपयोगी शिक्षामा सिकाइने सहकार्य र सहिष्णुताका मूल्यलाई बलियो बनाउन मद्दत पुर्याउँछ। यस प्रकार, यी दुई शिक्षाका बीचमा गहिरो समन्वयले व्यक्तिलाई शैक्षिक मात्र नभई सामाजिक रूपमा पनि सशक्त बनाउँछ।
सामाजिक अध्ययनले व्यक्तिलाई समाजमा देखिने समस्याहरूको विश्लेषण गर्न सिकाउँछ भने जीवनोपयोगी शिक्षाले ती समस्याहरूको समाधान गर्न प्रयोग हुने व्यवहारिक सीपहरू प्रदान गर्छ। यी दुवै शिक्षाले व्यक्तिको समग्र व्यक्तित्व विकासका लागि महत्त्वपूर्ण आधारशीला निर्माण गर्छन्। समाजको आवश्यकतालाई बुझेर समाजका सदस्यलाई उपयोगी र सशक्त बनाउने कार्यमा सामाजिक अध्ययन र जीवनोपयोगी शिक्षाको समायोजनले उल्लेखनीय योगदान दिन्छ। यसले व्यक्तिलाई केवल ज्ञानवान मात्र होइन, जिम्मेवार र सचेत नागरिक पनि बनाउँछ।
सामाजिक अध्ययन तथा जीवनोपयोगी शिक्षाको महत्त्व
१. समाजका बारेमा ज्ञान दिने:
सामाजिक अध्ययनले विद्यार्थीलाई समाज, इतिहास, भूगोल, संस्कृति र राजनीति जस्ता विषयहरूमा ज्ञान दिन्छ, जसले समाजको कार्य प्रणाली र यसको संरचना बुझ्नमा मद्दत पुर्याउँछ।
२. समाजमा हुने परिवर्तनको सामना गर्न:
सामाजिक अध्ययन र जीवनोपयोगी शिक्षा, दुवैले व्यक्तिलाई बदलिँदो सामाजिक, सांस्कृतिक र पर्यावरणीय परिवेशसँग समायोजन गर्नका लागि आवश्यक सीप र दृष्टिकोण विकास गर्न मद्दत गर्छ।
३. व्यावहारिक जीवनका लागि सीप सिकाउने:
जीवनोपयोगी शिक्षा दैनिक जीवनका विभिन्न चुनौतीहरूको समाधान गर्नका लागि आवश्यक सीपहरू जस्तै समस्या समाधान, निर्णय गर्ने क्षमता, नेतृत्व, र सहकार्य सिकाउँछ।
४. नैतिक र सामाजिक उत्तरदायित्वको विकास:
जीवनोपयोगी शिक्षा र सामाजिक अध्ययन दुवैले नैतिक मूल्य र जिम्मेवार नागरिकका गुणहरूको विकासमा योगदान पुर्याउँछन्। यसले समाजमा सकारात्मक परिवर्तन ल्याउन मद्दत पुर्याउँछ।
५. समाजको समस्या समाधान गर्न मद्दत:
सामाजिक अध्ययनले समाजका विभिन्न समस्याहरूको विश्लेषण र बुझाइ प्रदान गर्छ भने जीवनोपयोगी शिक्षा ती समस्याहरूको समाधान गर्नका लागि उपयुक्त उपाय र सीप प्रदान गर्छ।
६. समाज र सांस्कृतिक विविधताको सम्मान:
सामाजिक अध्ययन र जीवनोपयोगी शिक्षाले विविधता र समानताको महत्त्व बुझाउँछन् र व्यक्तिलाई परस्परको सम्मान र सहिष्णुता सिकाउँछन्।
७. समाजमा सकारात्मक परिवर्तन ल्याउने:
सामाजिक अध्ययन र जीवनोपयोगी शिक्षा व्यक्तिलाई समस्या पहिचान गर्ने र समाधान गर्नका लागि प्रभावकारी उपायहरू सिकाउँछ, जसले समाजमा सकारात्मक परिवर्तन ल्याउन मद्दत पुर्याउँछ।
८. व्यक्तिगत र सामूहिक विकास:
यी शिक्षाले व्यक्तिगत स्तरमा दायित्वपूर्ण, प्रेरित र सशक्त नागरिक बनाउनका साथै सामूहिक स्तरमा समाजको समृद्धि र विकासमा योगदान पुर्याउँछन्।
कृयाकलापको विस्तृत उत्तर:
१. आफ्नो घर वरिपरिका १० जना व्यक्तिहरूसँग कुराकानी गरी पेसा र सिपबारे जानकारी लिनुहोस्।
यो क्रियाकलापमा, आफ्नो घर वरपर रहेका व्यक्तिहरूसँगको कुराकानीबाट उनीहरूको पेसा र त्यसका लागि आवश्यक सिपहरू बुझ्न सकिन्छ। उदाहरणका लागि, एक संभावित तालिका यस प्रकार छ:
| व्यक्ति | पेसा | पेसाका लागि आवश्यक सिपहरू |
|---|---|---|
| १. रामप्रसाद | किसान | जमिन जोत्न, मल व्यवस्थापन, सिंचाइ प्रणाली ज्ञान |
| २. कविता | शिक्षक | पाठ योजना, राम्रो प्रस्तुतीकरण, विद्यार्थीको मनोविज्ञान |
| ३. सुनिता | सिलाइ व्यावसायी | मेशिन चलाउन ज्ञान, कपडाको नापसाझ र डिजाइन |
| ४. हरि | पसले | ग्राहक सेवा, सामग्री व्यवस्थापन, लेखा ज्ञान |
| ५. श्याम | चालक | सवारी साधन चलाउने सिप, ट्राफिक नियमको ज्ञान |
| ६. गीता | होटल व्यवसायी | खाना पकाउने कला, सफाइ, ग्राहक सत्कार |
| ७. रमेश | बिजुली मिस्त्री | बिजुली उपकरण मर्मत, वायरिङको ज्ञान |
| ८. सुरेश | आरन व्यवसायी | फलाम काट्ने, गाल्ने, र मर्मत गर्ने सिप |
| ९. अम्बिका | नर्स | प्राथमिक उपचार, औषधिको ज्ञान, सेवाभाव |
| १०. मञ्जु | सटर चलाउने | बिक्री व्यवस्थापन, लेखाजोखा, ग्राहक सम्बन्ध |
२. कुनै व्यावसायिक प्रतिष्ठानका सञ्चालकसँग अन्तर्वार्ता लिनुहोस्।
उदाहरण:
सञ्चालकको परिचय:
नाम: श्यामराज शर्मा
व्यवसाय: किराना पसल
स्थान: मेरो गाउँ नजिकैको बजार
कार्यक्षेत्र: किराना पसल, जसमा दैनिक उपभोग्य वस्तुहरू बिक्री गरिन्छ।
उक्त कार्यक्षेत्र रोज्नुका कारण: गाउँमा सहज रूपमा आवश्यक वस्तु उपलब्ध गराउन र आफ्नो आम्दानीका स्रोत बढाउन।
अनुभव: १५ वर्षदेखि यो व्यवसायमा संलग्न।
उपलब्धिहरू:
- गाउँले ग्राहकहरूसँग राम्रो सम्बन्ध।
- स्थिर आम्दानी।
- पसल विस्तार गरी नयाँ सामग्री थप्न सफल।
भोगिएका समस्या:
- समान ढुवानीमा ढिलाइ।
- बजारको अस्थिर मूल्य।
- ग्राहकहरूसँग क्रेडिटको समस्या।
समाजबाट प्राप्त सहयोग:
- सहकारी संस्थाबाट ऋण।
- गाउँले ग्राहकहरूबाट नियमित समर्थन।
अभ्यासको उत्तर
(क) जीवनोपयोगी शिक्षामा समावेश हुने विषयवस्तुहरू के कस्ता छन्?
जीवनोपयोगी शिक्षामा मानिसले दैनिक जीवनमा प्रयोग गर्न सक्ने, समस्याको समाधान गर्न सहयोगी, र व्यावहारिक ज्ञान दिने विषयवस्तुहरू समावेश हुन्छन्। यसमा विशेष गरी:
- आर्थिक व्यवस्थापन
- स्वास्थ्य र स्वच्छता
- व्यावसायिक सिप
- वातावरणीय संरक्षण
- सामाजिक सम्बन्ध व्यवस्थापन
- नेतृत्व र निर्णय क्षमता
(ख) जीवनोपयोगी सिपअन्तर्गत पर्ने छओटा मुख्य क्षेत्रहरू के के हुन्?
जीवनोपयोगी सिपका छ मुख्य क्षेत्र:
- सञ्चार सिप: स्पष्ट रूपमा बोल्न र सुन्ने क्षमता।
- समस्या समाधान सिप: जटिल परिस्थितिहरूमा निर्णय लिने दक्षता।
- नेतृत्व सिप: अरूलाई प्रेरित गर्ने र नेतृत्व गर्ने क्षमता।
- सामाजिक सिप: समूहमा काम गर्न र सम्बन्ध सुधार गर्न सहयोग गर्ने सिप।
- स्वास्थ्य व्यवस्थापन सिप: आफ्नो र समाजको स्वास्थ्यलाई प्राथमिकता दिने क्षमता।
- आर्थिक सिप: बजेट योजना, बचत, र लगानी गर्न सक्ने क्षमता।
(ग) सामाजिक अध्ययन र जीवनोपयोगी शिक्षा कसरी अन्तरसम्बन्धित छन्?
सामाजिक अध्ययन र जीवनोपयोगी शिक्षाबीच गहिरो सम्बन्ध छ। सामाजिक अध्ययनले व्यक्तिलाई समाजको इतिहास, भूगोल, राजनीति र संस्कृतिका ज्ञान दिन्छ। जीवनोपयोगी शिक्षाले यसलाई व्यवहारिक बनाउँदै दैनिक जीवनमा लागू गर्न सिकाउँछ। यी दुबैले व्यक्तिलाई जिम्मेवार नागरिक बनाउन, सहिष्णुता बढाउन, र सामाजिक समस्याको समाधान गर्न सक्षम बनाउँछन्।
परियोजना कार्य
इन्टरनेट र शब्दकोशलगायतका पुस्तकहरूको प्रयोग गरी वा आवश्यकताअनुसार शिक्षक र अभिभावक तथा समुदायका जानकारसँग सोधखोज गरी ६४ कलाबारे जानकारी हासिल गर्नुहोस्। तिनीहरूको सान्दर्भिकताबारे छलफल गर्नुहोस्।
उत्तर:
६४ कला (चौसठ्ठी कला): परिचय
प्राचीन भारतीय ग्रन्थहरू, विशेषतः कामसूत्र र शिल्पशास्त्र, मा ६४ कलाहरूको उल्लेख छ। यी कलाहरू मानिसको बौद्धिक, सांस्कृतिक, र व्यावहारिक जीवनको पूर्ण विकासका लागि महत्त्वपूर्ण मानिन्छन्। यी कलाहरू कुनै पनि व्यक्तिलाई सिर्जनात्मक, कुशल, र बहुमुखी बनाउने माध्यमका रूपमा प्राचीन समाजमा उपयोग गरिन्थे।
६४ कलाहरूको सूची (मुख्य १० प्रतिनिधि कला):
- गान विद्या: गायनको कला।
- वाद्य विद्या: विभिन्न वाद्य बजाउने सीप।
- नाट्य कला: अभिनय र नृत्यको ज्ञान।
- चित्रकला: रेखाचित्र र रंगको प्रयोग।
- वास्तुशिल्प: भवन तथा मूर्ति निर्माणको कला।
- ज्योतिष विद्या: ग्रह-नक्षत्रको ज्ञान।
- व्यंजन विद्या: खाना बनाउने सीप।
- शस्त्र विद्या: हतियारको प्रयोग गर्ने ज्ञान।
- धनुर्विद्या: धनुष र बाण चलाउने कला।
- योग: शरीर र मनको सन्तुलन राख्ने सीप।
६४ कलाहरूको विस्तृत प्रकार:
- संगीत र प्रदर्शन कला: गायन, वादन, अभिनय, नृत्य।
- दैनिक जीवन कला: खाना पकाउने, फूल सजावट, वस्त्र निर्माण।
- शारीरिक कला: मल्लयुद्ध, अस्त्र-शस्त्र प्रयोग।
- शिक्षा र विश्लेषण: ज्योतिष, गणित।
- सामाजिक कला: सम्बन्ध व्यवस्थापन, वार्ता कला।
- सृजनात्मक कला: चित्रकला, मूर्तिकला।
६४ कलाहरूको सान्दर्भिकता (आजको समाजमा):
१. शिक्षामा योगदान
- शैक्षिक प्रणालीमा कलाको समावेशीकरणले विद्यार्थीहरूको सिर्जनात्मकता र व्यक्तित्व विकासमा मद्दत गर्दछ।
- संगीत, चित्रकला, र अभिनयले विद्यार्थीलाई आत्म-अभिव्यक्तिको अवसर दिन्छ।
२. रोजगारीका अवसरहरू
- ६४ कलाहरू आधुनिक युगका विभिन्न पेशाहरूको जग हुन्।
- व्यंजन कला (खाना बनाउने) र वास्तुशिल्प (आर्किटेक्चर) जस्ता कलाहरू रोजगारको अवसर सिर्जना गर्न मद्दत गर्छन्।
३. संस्कृतिको संरक्षण
- परम्परागत कलाहरूको पुनरुत्थानले सांस्कृतिक सम्पदा जोगाउन सहयोग पुर्याउँछ।
- लोकगीत, नृत्य, र चित्रकला जस्ता कलाहरूको महत्व बुझेर तिनलाई प्रोत्साहन गर्न सकिन्छ।
४. मनोरञ्जन र मानसिक स्वास्थ्य
- नृत्य, योग, र गायनले मानिसलाई मनोरञ्जन मात्र होइन, मानसिक शान्ति पनि दिन्छ।
- यी कलाहरू मानिसको मानसिक र शारीरिक स्वास्थ्य सुधार गर्न उपयोगी छन्।
५. वैश्विक मान्यता
- ६४ कलामा आधारित कला र शिल्पहरूले अन्तर्राष्ट्रिय पर्यटन र व्यापारमा योगदान गर्न सक्छन्।
- हस्तकला र परम्परागत डिजाइनका सामग्रीहरूले निर्यातको माध्यमबाट अर्थतन्त्रमा योगदान पुर्याउँछन्।
६. सामाजिक एकता र समुदाय निर्माण
- सामूहिक कला प्रदर्शन, नाटक, र नृत्यले सामुदायिक एकता बढाउँछ।
- परम्परागत पर्वहरूमा कलाको प्रयोगले समाजलाई एकताबद्ध बनाउँछ।
निष्कर्ष:
६४ कलाहरूले मानिसलाई बहुआयामिक बनाउँछन् र समाजलाई सांस्कृतिक, आर्थिक, र शैक्षिक रूपमा समृद्ध गर्न मद्दत गर्छन्। यी कलाहरू केवल प्राचीन समयमा सीमित नभई, आज पनि व्यावहारिक, सिर्जनात्मक, र रोजगारमुखी क्षेत्रका लागि उपयोगी छन्। यसको अध्ययन र अभ्यासले व्यक्तिगत विकास मात्र होइन, समाजको समग्र प्रगतिमा योगदान पुर्याउँछ।
.jpeg)
If this article has helped you, please leave a comment.