एकाइ २: पाठ १: अनुसन्धान परिचय (Anusandhan Parichaya) Class 12 Social notes

एकाइ २: पाठ १: अनुसन्धान परिचय (Introduction to Research)

सारांश:

अनुसन्धान भनेको नयाँ ज्ञान हासिल गर्न, समस्याको समाधान खोज्न, वा कुनै विषयको गहिरो अध्ययन गर्न गरिने व्यवस्थित प्रक्रिया हो। यस अध्यायले सामाजिक अध्ययनका लागि अनुसन्धानको महत्त्व, चरणहरू, र प्रयोग हुने विधिहरूको परिचय गराउँछ।

अनुसन्धानको उद्देश्य समस्या पहिचान गर्नु, तथ्यांक सङ्कलन र विश्लेषणमार्फत निष्कर्ष निकाल्नु, तथा नयाँ तथ्यहरू पत्ता लगाउनु हो। सामाजिक अध्ययनमा अनुसन्धानले सामाजिक सम्बन्ध, आर्थिक अवस्था, सांस्कृतिक विषयवस्तु, र समुदायको समस्याहरूको समाधानका लागि नीतिगत सिफारिस दिन मद्दत गर्दछ।

यस अध्यायमा अनुसन्धानका प्रकारहरू जस्तै गुणात्मक (qualitative) र परिमाणात्मक (quantitative) अनुसन्धानबारे चर्चा गरिएको छ। गुणात्मक अनुसन्धानले अनुभव र व्यवहारजस्ता पक्षमा केन्द्रित हुन्छ भने परिमाणात्मक अनुसन्धानले तथ्यांक तथा आँकडामा आधारित निष्कर्ष निकाल्छ।

अनुसन्धानका प्रमुख चरणहरू यस प्रकार छन्:

• समस्या पहिचान: अध्ययनको उद्देश्य र समस्या निर्धारण।
• साहित्य समीक्षा: सम्बन्धित विषयका अध्ययन तथा स्रोतहरूको अध्ययन।
• तथ्यांक सङ्कलन: प्रश्नावली, अन्तरवार्ता, वा प्रत्यक्ष अवलोकनमार्फत जानकारी सङ्कलन।
• तथ्यांक विश्लेषण: सङ्कलित जानकारीलाई क्रमबद्ध गरी तर्कपूर्ण निष्कर्ष निकाल्नु।
• रिपोर्ट लेखन: अनुसन्धानको निष्कर्ष प्रस्तुत गर्नु।

यस अध्यायले अनुसन्धानमा नैतिक पक्षको महत्त्वसमेत प्रकाश पार्छ। अरूका कामको उचित श्रेय दिने, सङ्कलित तथ्यांकको गोपनीयता जोगाउने, र अनुसन्धानलाई पारदर्शी बनाउने कुरामा ध्यान दिनुपर्छ।

यसरी, अनुसन्धान सामाजिक अध्ययन र जीवनोपयोगी शिक्षाका लागि ज्ञानवृद्धि गर्ने प्रभावकारी साधन हो।

प्रश्नका  उत्तरहरू:

(क) सामाजिक अध्ययन विषयमा के के विधिहरू प्रयोग हुन्छन्?
सामाजिक अध्ययन विषयमा प्रत्यक्ष अवलोकन, अन्तरवार्ता, प्रश्नावली, सर्वेक्षण, केस स्टडी, र साहित्य समीक्षा विधिहरू प्रयोग हुन्छन्।

(ख) अनुसन्धान भनेको के हो?
अनुसन्धान भनेको नयाँ ज्ञान प्राप्त गर्न, समस्याको समाधान खोज्न, वा कुनै विषयको गहिरो अध्ययन गर्न गरिने व्यवस्थित प्रक्रिया हो।

(ग) सूचना भनेको के हो?
सूचना भनेको कुनै विशेष विषयसँग सम्बन्धित तथ्य, डाटा, वा जानकारी हो, जसलाई अनुसन्धानका लागि उपयोग गरिन्छ।

(घ) तथ्याङ्क भनेको के हो?
तथ्याङ्क भनेको सङ्कलित तथ्यहरू वा आँकडाहरूको सङ्ख्यात्मक र व्यवस्थित प्रस्तुति हो, जसले विश्लेषण र निष्कर्ष निकाल्न मद्दत गर्दछ।

क्रियाकलाप:

१. सामाजिक अध्ययन विषयमा खोज तथा अनुसन्धान गर्दा प्रयोग गर्न सकिने विधिको सूची र फाइदाको चार्ट:

विधि	फाइदा
प्रत्यक्ष अवलोकन	अनुसन्धानको लागि वस्तुनिष्ठ जानकारी प्राप्त गर्न मद्दत गर्छ।
अन्तरवार्ता	व्यक्तिहरूसँग प्रत्यक्ष कुराकानी गरी गहिरो जानकारी प्राप्त गर्न सकिन्छ।
प्रश्नावली	धेरैजसो तथ्याङ्क संकलन गर्न छिटो र व्यवस्थित तरिकाले प्रयोग गरिन्छ।
सर्वेक्षण	समुदायको राय र धारणा बुझ्न उपयोगी हुन्छ।
केस स्टडी	कुनै विशेष घटनाको गहिरो विश्लेषण गर्न प्रभावकारी हुन्छ।
साहित्य समीक्षा	सम्बन्धित अध्ययन र स्रोतहरूको जानकारीले अनुसन्धानलाई आधार प्रदान गर्दछ।

२. सामाजिक अध्ययन विषयमा परियोजना कार्य गर्दा प्रयोग गर्न सकिने स्रोतहरू:

• प्रश्नावली
• अन्तरवार्ता
• सरकारी रिपोर्टहरू
• पुस्तक र जर्नल
• प्रत्यक्ष अवलोकन
• अनलाइन स्रोतहरू

कक्षाको सामूहिक छलफलपछि प्रस्तुतिका लागि चार्ट बनाउने:
तपाईंको कक्षामा यस विषयमा सामूहिक रूपमा छलफल गरी चार्ट वा प्रस्तुतीकरण फाइल तयार गर्न सक्नुहुन्छ।
(यो चार्ट तपाईंको परियोजना कार्यको आधारमा तयार गर्न सकिन्छ।)

अभ्यासका उत्तरहरू:

(क) तथ्याङ्क भनेको के हो? उदाहरण दिनुहोस्।
तथ्याङ्क भनेको सङ्कलित तथ्यहरू वा डाटा हो, जुन व्यवस्थित रूपमा प्रस्तुत गरिएको हुन्छ। यसले अनुसन्धानमा निष्कर्ष निकाल्न मद्दत गर्दछ। उदाहरणका लागि, नेपालको जनसंख्या २९.१६ मिलियन छ भन्ने डाटा एक तथ्याङ्क हो।

(ख) अनुसन्धान भनेको के हो?
अनुसन्धान भनेको नयाँ ज्ञान प्राप्त गर्न, समस्याको समाधान खोज्न, वा कुनै विषयको गहिरो अध्ययन गर्न गरिने व्यवस्थित प्रक्रिया हो। यसको माध्यमबाट वैज्ञानिक, सांस्कृतिक, वा सामाजिक समस्याको कारण पत्ता लगाउन सकिन्छ।

(ग) तथ्याङ्कका स्रोतहरू कति प्रकारका छन्?

तथ्याङ्कका स्रोतहरू दुई प्रकारका हुन्छन्:

1. प्राथमिक स्रोत (Primary Source): अनुसन्धानकर्ताले प्रत्यक्ष रूपमा सङ्कलन गरेका तथ्याङ्क। जस्तै, प्रत्यक्ष अवलोकन, अन्तरवार्ता, प्रश्नावली।
2. द्वितीयक स्रोत (Secondary Source): पहिले सङ्कलन भइसकेका तथ्याङ्क प्रयोग गर्ने स्रोत। जस्तै, सरकारी प्रतिवेदन, पुस्तक, र अनलाइन डाटाबेस।

(घ) परिमाणात्मक तथ्याङ्क तथा गुणात्मक तथ्याङ्कको उदाहरणसहित परिचय दिनुहोस्।

• परिमाणात्मक तथ्याङ्क: सङ्ख्यात्मक रूपमा व्यक्त हुने तथ्याङ्क। उदाहरण: विद्यालयमा ५०० विद्यार्थी छन्।
• गुणात्मक तथ्याङ्क: वर्णात्मक वा गुणमा आधारित तथ्याङ्क। उदाहरण: विद्यालयको वातावरण शान्तिपूर्ण छ।
  परिमाणात्मक तथ्याङ्कले मापनयोग्य डाटा दिन्छ भने गुणात्मकले व्यवहार र अनुभवलाई व्यक्त गर्छ।

(ङ) तथ्याङ्कका स्रोतहरू कति प्रकारका हुन्छन्? उदाहरणसहित स्पष्ट पार्नुहोस्।

तथ्याङ्कका स्रोतहरू दुई प्रकारका छन्:

1. प्राथमिक स्रोत: अनुसन्धानकर्ताद्वारा प्रत्यक्ष रूपमा सङ्कलित तथ्याङ्क।
   • उदाहरण: प्रश्नावलीबाट प्राप्त डाटा।
2. द्वितीयक स्रोत: अन्य व्यक्तिहरूले पहिले नै सङ्कलन गरेका तथ्याङ्क।
   • उदाहरण: सरकारी जनगणना रिपोर्ट।

यी स्रोतहरूको संयोजनले अनुसन्धानलाई थप प्रभावकारी र परिणाममुखी बनाउँछ।